Şanghay İş Birliği Örgütü ya da aşina olduğumuz adıyla Şanghay Beşlisi bir iş birliği örgütüdür. 1996 yılında Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından kurulan örgütün temel iş birliği konusu bölge güvenliğinin sağlanmasıdır.
Her ne kadar başlangıçta beş ülkeden oluşsa da zaman içerisinde gerçekleşen katılımlarla örgütün üye sayısı yükselmiştir. 2001 yılında Özbekistan’ın, 2017 yılında Hindistan ve Pakistan’ın, 2021 yılında ise İran’ın katılımıyla üye sayısı dokuza çıkan Şanghay İş Birliği Örgütü’nün gözlemci ve diyalog ortağı üyeleri de bulunmaktadır.
Zaman zaman Avrupa Birliği’ne benzetilse de Şanghay İş Birliği Örgütü pek çok yönden Avrupa Birliği’nden tamamıyla farklılaşan bir yapı ve misyona sahiptir.
Şanghay İş Birliği Örgütü Nasıl Doğdu?
1996 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’nin Şanghay kentinde kurulan Şanghay İş Birliği Örgütü’nün kuruluşu Çin’in girişimleriyle gerçekleşmiştir. Çin’in bu bölgeye olan yoğun ilgisi temel olarak aşağıdaki sebeplere dayanıyor.
- Sınır güvenliğinin sağlanması için çevre ülkelerle yakın diyalog halinde bulunulması ihtiyacı
- Çin’in doğu bölgelerinin gelişmiş olması, buna karşılık batıda yer alan Sincan Uygur Özerk Bölgesi, İç Moğolistan ve Tibet Özerk Bölgesi gibi bölgelerin göreceli olarak geri kalması
- Artan enerji ihtiyacıyla birlikte petrole olan bağımlılığın artışı ve Basra Körfezi’ne alternatif olacak petrol boru hatları konusunda bölge devletlerle anlaşmaya varılmak istenmesi
- Soğuk Savaş sonrası Amerika Birleşik Devletleri’nin süper güç olması üzerine Çin’in Amerika Birleşik Devletleri’ne karşı bir stratejik ortak arayışına girmesi
Şanghay İş Birliği Örgütü neyi amaçlıyor?
Örgütün amacı, dünya liderliğine oynayan süper güç Amerika Birleşik Devletleri’ne karşı bir cephe ve etkili bir blok oluşturmaktır. Örgütün misyonu, 2007 yılındaki Bişkek Zirvesi’nde Rusya Devlet Başkanı Putin tarafından “Tek kutuplu dünya kabul edilemez” şeklinde belirlenmiştir ve halen geçerliliğini korumaktadır.
Şanghay İş Birliği Örgütünün Üyeleri ve Tarihsel Gelişimi
Kuruluşunda Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın yer aldığı örgütün ilk kurulduğundaki ismi “Şanghay Beşlisi” olarak belirlenmiştir.
2001 yılında Özbekistan’ında da dahil olmasıyla örgütün adı “Şanghay İş Birliği Örgütü” olarak değiştirilmiştir.
2017 yılında Hindistan ve Pakistan’ın örgüte tam üyeliğinin kabul edilmesiyle birlikte örgütün üye sayısı sekize yükselmiştir.
2021 yılında daha önce gözlemci statüsünde olan İran’ın tam üyeliği kabul edilmiş ve böylece örgütün üye sayısı dokuza yükselmiştir.
Afganistan ve Moğolistan örgüte gözlemci olarak katılım sağlamıştır. Örgütün ayrıca Türkiye’nin de içinde bulunduğu altı adet diyalog ortağı bulunmaktadır. Bu ülkeler Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Beyaz Rusya, Kamboçya, Sri Lanka’dır.
Ayrıca Güneydoğu Asya Uluslar Birliği (ASEA), Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT – Rusya, Ukrayna, Belarus) ve Türkmenistan da örgütün destekçileri konumundadır.
Şanghay İş Birliği Örgütü’nin Faaliyetleri
Örgüte üye ülkeler pek çok alanda iş birliği içerisinde hareket ediyorlar. Temel iş birliği alanları güvenlik, ekonomi ve kültür alanları.
Güvenlik Konusunda İş Birliği
Güvenlik konusundaki iş birliği kapsamında, üye ülkeler öncelikle terörizm, ayrılıkçı ve aşırıcı hareketler olmak üzere bölge güvenliğini sağlayacak pek çok alanda birlikte hareket ediyorlar. 2004’te kurulan Bölgesel Anti-Terörizm Yapısı (RATS) uluslararası uyuşturucu suçlarıyla mücadele ederken, diğer tarafta yapılan ortak askeri tatbikatlarla bölgedeki İslamcı örgütlerin faaliyetleri kontrol altına alınmaya çalışılıyor.
Ekonomi Konusunda İş Birliği
Ekonomik iş birliğini arttırmak için imzalanan anlaşmalarla uzun dönemde üye ülkeler arasında bir serbest bölge oluşturulması hedefi doğrultusunda buna yönelik aksiyonlar alınıyor. Zaman içerisinde üye ülkelerdeki projelerin finansmanını karşılamak üzere bir Inter bank kurulması görüşülse de henüz tüm üyelerden kabul oyu almadığından gerçekleştirilememiştir.
Ekonomik iş birliği kapsamındaki diğer bir önemli konuda enerji ihtiyacı. Dünyada elektrik üretiminin %36’sını, doğal gaz üretiminin %23’ünü, ham petrol üretiminin %21’ini ve kömür üretiminin %60’ını karşılayan Şanghay İş Birliği Örgütü üye ülkelerinin tüketim oranları ise şu şekilde: Doğal gaz tüketiminin %25’i, kömür tüketiminin %65’i üye ülkeler tarafından gerçekleştiriliyor. Bu yönüyle üye ülkelerin kurdukları Enerji Kulübü ile enerji alanında yeni iş birlikleri oluşturulmasını, yeni stratejiler geliştirilmesini ve bu alanda kurulacak yeni diyaloglarla ortak faydaya ulaşılmasını hedefliyor.
Kültürel Konularda İş Birliği
Kültürel iş birliği boyutunda ise yapılan düzenli toplantılar ve imzalanan ortak bildirilerle sanat konusunda iş birliği yapılarak ortak gelişim fırsatları belirlenmeye çalışılıyor.
Şanghay İş Birliği Örgütü’nün Organizasyonu Nasıl Şekillendirilmiş?
Temel organları 2003 yılında Moskova Zirvesi’nde belirlenen örgütün yedi ana yönetim organı bulunuyor. Bunlar;
- Devlet Başkanları Konseyi: Yılda bir kez toplanır. Organizasyonun en üstünde yer alır. Diğer ülkelerle kurulacak iletişimin esaslarını, iş birliği alanlarını belirler. Her yıl sırayla üye ülkelerden birinde toplanır.
- Hükumet Başkanları Konseyi: En önemli görevi örgütün bütçesini kabul etmektir. Örgüte üye ülkelerin ortak faaliyet alanlarını belirler. Başkanı her yıl bir yıllığına rotasyon usulüyle belirlenir.
- Dışişleri Bakanları Konseyi: Uluslararası sistemde yaşanan sorunların çözümüne yönelik çalışmalar yapmak, üye ülkelerin ortak sorunlarını çözmekten sorumludur.
- Ulusal Koordinatörler Konseyi: Örgütün koordinatörlüğünü ve rutin faaliyetlerini yürütür. Her yıl üç kez toplanır. Devlet Başkanları Konseyi’nin tabi olduğu ülke tarafından atanan Ulusal Koordinatör tarafından yönetilir.
- Temsilcilikler Konseyi: Üye devletlerin önemli konularını ele alır, gerekli olduğunda diğer konseylere uzman görüşü iletir.
- Sekretarya: Çin’in başkenti Pekin’de konumlanmıştır. Örgütün organizasyon, teknik faaliyetlerini yürütür. Örgütün yıllık bütçesini hazırlar. Örgüt sekreteri Devlet Başkanları Konseyi tarafından üç yıllığına atanır. Atama Kiril alfabesine göre sıralanan ülkelerden rotasyon usulüne göre yapılır.
- Bölgesel Anti-Terör Ajansı: Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te bulunur. Devletlerarası terörizm, aykırılıkçılık ve aşırıcılık faaliyetlerine karşı ortak hareketi koordine eder ve yürütür.
Şanghay İş Birliği ile Avrupa Birliği’nin Farkı
Zaman zaman Avrupa Birliği’ne alternatif bir birlik olarak görülen Şanghay İş Birliği Örgütü aslında Avrupa Birliği’nden oldukça farklı.
- Avrupa Birliği hükumetler üstü bir yapı. Oysa Şanghay İş Birliği Örgütü üye ülkelerin hükumetleri arası bir yapıya sahip.
- Avrupa Birliği’nde ekonomi, politika, güvenlik ve insan hakları gibi konularda bağlayıcı kural ve yönetmelikler mevcut. Şanghay İş Birliği Örgütü’nde ise bu şekilde bir yönetmelik mevcut değil.
- Avrupa Birliği’nde üye ülkelerin parlamenterlerince temsil edilen, yasama gücüne sahip bir meclis yer alıyor. Şanghay İş Birliği Örgütü’nde ise böyle bir organizasyon mevcut değil.
- Avrupa Birliği’nin kendine özel bir marşı ve bir bayrağı bulunuyor. Şanghay İş Birliği Örgütü’nünse bir marşı ya da bayrağı yok.
- Avrupa Birliği’ne üye ülkeler arasında insan, sermaye ve ürünlerin serbest dolaşımı buluyor. Şanghay İş Birliği Örgütü’ne üye ülkeler için ise bu şekilde bir imkân söz konusu değil.
- Avrupa Birliği’ne üye ülkeler başka ülkelerle serbest ticaret anlaşması imzalayabiliyorlar. Oysa Şanghay İş Birliği Örgütü’ne üye ülkeler bu tür bir imkana sahip değil.
Kaynaklar
https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eanghay_%C4%B0%C5%9Fbirli%C4%9Fi_%C3%96rg%C3%BCt%C3%BC
https://www.haberturk.com/gundem/haber/1326726-sangay-5lisi-nedir
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-38051013
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/422162
https://www.mfa.gov.tr/sanghay-isbirligi-orgutu.tr.mfa