Çin Halk Cumhuriyet, yani kısaca Çin, günümüz siyasi ve ekonomik konjonktürüne küresel çapta etki eden bir ülke. Dünyanın en kalabalık nüfusuna sahip, dünyanın en büyük ikinci ekonomisi ve yüz ölçümü bakımından dünyadaki en büyük dördüncü ülke. Artık Çin’in içerisinde yer almadığı, ya da üzerinde etkisinin bulunmadığı herhangi bir uluslararası oluşumdan, organizasyondan söz etmek çok zor.
Neredeyse tüm spor dallarında yarışan Çinli bir sporcu var. Ayrıca Çinli şirketler dünyanın dört bir yanında yatırımlar yapıyor ve bilimsel yazınlarda Çinli araştırmacılarının isimlerini görmek çok olağan oldu. Siyasi düzeyde de artık sadece Dünya Bankası, Asya Kalkınma Bankası, Birleşmiş Milletler gibi çok uluslu yapıların dışında, kıtasal çapta dahi, Çin – Afrika zirvesi gibi, bölgesel diyaloglara ve yatırım planlarına başladı.
Dünya’da her alanda her yıl daha çok söz sahibi olan Çin, tek partili olarak Çin Komünist Partisi tarafından yönetilmektedir. Çin devlet başkanı ve eyalet başkanları da komünist parti tarafından seçilir. Eyaletler ve şehirlerarası göçü azaltabilmek amacıyla Çin’de bireyler için Hukou sistemi uygulanmaktadır.
Özellikle yeni “Kuşak ve Yol İnisiyatifi”nin 2013 yılında Çin Devlet Başkanı Şi Cinping tarafından duyurulmasından sonra Çin Orta Asya, Güneydoğu Asya, Afrika, Orta Doğu ve Doğu Avrupa’da yatırımlarını hızlandırdı. Tabii Çin’in hem artan siyasi nüfuzu hem de küresel ekonomik etkisi birçok kişiyi Çin’i daha iyi tanımaya yöneltti doğal olarak.
Ülkemizde de artık daha fazla insan Çin’i tanımak için Çin’in dilini, tarihini, kültürünü ve sosyal yapısını öğrenmek için çabalıyor. Bununla birlikte bittabi Çinlilerle ilgili tabular da yıkılmaya başlıyor. Fakat yine de aslında Çin’in siyasi yapısı, yönetim şekli ve daha birçok siyasi tabanı ülkemizde hala çok iyi anlaşılmış değil. Bu yüzden sizin için bu yazımızda Çin’in özellikle siyasi yapısını ve yönetim şeklini irdeleyeceğiz. Bunun için de birçok insanın merak ettiğini düşündüğümüz bazı soruları derledik.
Çin komünist bir yönetimde midir?
Çin’in yönetimini hükümeti kuran Çin Komünist Partisi (ÇKK) üstlenmektedir. Fakat, Çin’deki komünizm Lenin ya da Stalin tarzı komünizmden çok farklıdır. Zaten Çin’in kurucusu Mao Zedong bile Kırmızı Kitap’ında Çin’in yönetim şekli sistemi için Çin karakterleriyle kurgulanmış komünizm demiştir. Dolayısıyla günümüzde de aslında Çin’i komünist olarak nitelendirmek kafa karışıklığı yaratabilir. Hatta, birçok siyaset bilimci işi bir adım ileri götürerek Çin tarzı kapitalizmden bahseder.
Bize göre Çin’in mevcut sistemi en iyi şekilde tek parti devleti olarak tanımlanabilir. Tabii ki Çin içerisinde ÇKK dışında partiler de bulunmakta. Hatta demokrasinin geliştirilmesi için paneller bile ÇKK tarafından düzenlenmektedir. Yani bu partilerin siyasi anlamda neredeyse hiçbir işlevi bulunmamaktadır. Farklı bir deyişle, Çin’deki tüm yasama ÇKK organları aracılığıyla yapılmaktadır. Bununla beraber ÇKK Batı Avrupa tarzı bir siyasi parti olmaktan çok farklıdır.
Çin Komünist Partisi’nin nasıl bir yapılanması vardır?
ÇKK’nın yapılanmasını bir piramite benzetebiliriz. Piramitin en altında sayısı 90 milyon’a varan parti üyeleri bulunmaktadır. Bunlar sadece parti üyesidir ve partinin halk seviyesinde partinin tanıtılması, yerel yönetimlerin raporlanması ve uygulanması gibi görevlerden sorumludur. Kimi zaman ÇKK üyeleri banka kredilerinde ya da devlet işlerinde kolaylıklardan faydalanabilmektedir.
Üyelerin üstünde Parti Kongresi bulunmaktadır. Yaklaşık 2000 üyesi olan Parti Kongresi, merkezi askeri komite, hakimler kurulu gibi farklı organları da içinde barındırır. Partinin ana yasama mekanizmasıdır.
Parti Kongresi’nin hemen üstünde Merkez Komite gelir. Merkez Komite 170-200 kadar üyeden oluşur. Merkez Komite her beş yılda bir Parti Kongresi üyelerinden yeniden seçilir ve aslında ÇKK içerisindeki en yüksek otorite organıdır. Merkez Komite üyeleri aynı zamanda bir üst organ olan Politbüro üyelerini de seçer.
Politbüro aslında Sovyetler Birliği’nde kullanılan bir terimdir ve sadece komünist devlet yapılarında vardır. Çin’de ise Politbüro’nun görevinin tam olarak ne olduğu, üyelerinin hangi işlevleri olduğu bilinememektedir. Çin anayasasında da Politbüroyla ilgili detaylı bir tanımlama yapılmamamıştır. Fakat ayda bir kez toplanırlar ve yaklaşık 20 tane üyesi vardır. Üyeleri ülkenin siyasi nüfuzu en yüksek olan kişileridir genelde.
Politbüronun üstünde Politbüro Yürütme Komitesi (PYK) bulunur ve genellikle sadece erkeklerden, sayıları 5 ile 9 arasında değişen üyelerden oluşur. Üyeler Politbüro arasından seçilir ve üyeleri Çin’in en üst düzey yöneticileridir. Bunun yanı sıra karar mekanizmasıyla ilgili detaylı bir bilgi edinmek çok zordur; fakat PYK için Çin’in tüm siyasi planlarının yapıldığı makam denilebilir.
Son olarak ise, yan en başta Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri bulunur. Günümüzde ÇKK Genel Sekreterliği’ni de Şi Cinping yapmaktadır.
Çin devlet başkanı nasıl seçilir?
Çin’de aslında devlet başkanı diye bir makam bulunmamaktadır. Ülkenin liderliğini, ÇKK’nin de liderliğini yapan ÇKK Genel Sekreteri yapmaktadır. Dolayısıyla devlet başkanı sıfatı aslında uluslararası protokolde karşılığı olduğu için kullanılmaktadır.
Çin devlet başkanı, yani ÇKK Genel Sekreteri, Politbüro Yürütme Komitesi üyeleri arasından oylamayla seçilir. Dolayısıyla demokratik bir seçimden ziyade, belli bir siyasi nüfuza sahip parti üyeleri kendi arasından seçer.
Çin’de eyaletler ve şehirler nasıl yönetilir? Eyalet başkanları nasıl seçilir?
Çin’deki siyasi yönetim sistemi aslında ülkeyi eyaletlere ayrılmıştır. İngilizce olarak (province) tanımlaması yapılırken, Türkçe’de ise daha çok eyalet (state) şeklinde bir çeviri daha uygundur. Fakat eyalet olarak tanımlanması, ABD’deki gibi bir eyalet sistemini akla getirmemelidir. Çin’deki eyalet sisteminde bir ÇKK üyesi eyalet başkanı olur ve merkezi hükümetin politikaları altında o eyaletteki yönetimi güder. Bu eyalet başkanları ise Politbüro ya da Parti Kongresi üyeleri arasından seçilir.
Çin’de Hukou sistemi nedir?
Aslında Hukou ikamet anlamına gelir. Çin’de genelde nerede doğduysanız, ya da anne-babanızın ikameti neredeyse sizinki de oradadır. Çin’de de bu şekliyle aynen bizdeki olduğu gibi. Fakat Çin’de bizden farklı olarak, belli bir şehirde ikametgahı olanlar o şehirde özel imkanlara sahip oluyor.
Mesela Pekin’deki bir üniversiteye girerken Hukou’su Pekin’de olanlar diğer eyaletlerden sınava girenlere göre üniversite sınavında ekstra puan alıyor. Yine aynı şekilde kira fiyatları, kredi faiz oranları ve daha birçok şey Hukou’nun nerede olduğuna göre değişebiliyor. Hatta pasaport başvurusunu yapmak için bile ikametin olduğu şehre gitmek gerekiyor.
Hukou Sisteminin Toplum bazında nasıl bir etkisi vardır?
Deng Xiaoping döneminde Çin’in yabancı pazarlara açılabilmesi için Guangzhou, Shenzhen, Beijing, Tianjin ve Shaghai’da özel imtiyaz politikaları uygulanarak ağır sanayileşme (sınaileşme) teşvik edilmek istenmiştir. Ticaretin artması, fabrikaların kurulması ile de yerel halk için daha fazla iş olanağı sağlanmış ve bu şehirlere yabancı yatırımlar akmaya başlamıştır.
Dolayısıyla, yükselen yaşam standardından yararlanmak için de taşradan kente doğru göç çok hızlı bir şekilde artmıştır. Hukou sistemi ile amaçlanan ise aslında ülkedeki iç göçü engellemek ve bilhassa caydırmak olmuştur. Fakat, sonuç olarak ortaya zenginleşmiş ve kalkınmış bir Doğu şeridi ve az gelişmiş bir Orta ve Batı Çin çıkmıştır. Günümüzde Beijing, Shanghai gibi şehirlerde hukou sahibi olmak hala bir prestij olarak görülür.